Қазақстанның Батыс облыстары (Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстары).

Климаты құрғақ, жартылай құрғақ және шөлді. Облыс мұнай мен газға бай, бірақ инфрақұрылымы біркелкі дамымаған. Басты мәселе – ресурстардан түсетін табыс көп болғанымен, тұщы су тапшылығы.

Жылумен қамтамасыз ету негізінен автономды, орталықтандырылған жылу электр станциялары аз. Электрмен қамтудың жоғары деңгейі, бірақ өнеркәсіптің белсенді дамуына байланысты шалғай аймақтарда үзілістер жиі болып тұрады. Ең түйткілді мәселелердің бірі – тұщы судың өте тапшылығы. Импорттық су пайдаланылады.

Республиканың оңтүстік облыстары (Алматы облысы, Жетісу, Түркістан, Шымкент) қыстың аса суық болмауымен сипатталады. Осыған байланысты климаттың жылумен жабдықтауға сұранысы аз, бірақ ауыз су тапшылығы, әсіресе Түркістан облысы мен Жетісу өңірінде байқалады.

Жоғары сейсмикалық белсенділік орталықтандырылған дамуды шектейді. Облыста ауыл шаруашылығының дамуы басым, сондықтан Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда суды тұтыну жоғары.

Жоғары сейсмикалық белсенділік орталықтандырылған дамуды шектейді. Облыста ауыл шаруашылығының дамуы басым, сондықтан Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда суды тұтыну жоғары.

Облыс өзінің жоғары туу деңгейімен және халық тығыздығымен, сондай-ақ Шымкент және Алматы облыстарындағы урбанизацияның жоғары деңгейімен танымал. Ауылдық елді мекендердің саны көп.

Электрмен қамтамасыз ету жоғары. Сонымен қатар, аймақ энергияға еліміздің орталығы мен солтүстігіне тәуелді болғандықтан, электр қуатының үзілісі жиі болып тұрады.

Қазақстанның солтүстік облыстарының ерекшеліктері (Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Павлодар облыстары). Олар -30°С және одан төмен температурада ұзақ қыспен, әсіресе шағын және ауылдық елді мекендерде халықтың азаюымен сипатталады. Ауылдарда бұл инфрақұрылымды дамытудың басымдылығына әсер етеді.

Электрмен жабдықтау. Көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станцияларына жақын болғандықтан дамыған желі (мысалы, Екібастұз ЖЭО). Орталықтандырылған электрмен жабдықтау, тіпті шалғай елді мекендерде де жиі қолданылады.

Жылумен қамтамасыз ету. Қала тұрғындары жылуды орталықтандырылған жүйелерден (жылу электр станциялары) алады. Ауылдық жерлерде жеке жылыту (пеш, көмір) басым.

Сумен қамтамасыз ету. Қалалар орталықтандырылған жүйелермен қамтамасыз етілген, бірақ су әрқашан санитарлық нормаларға сәйкес келмейді. Ауылдарда – колонналар, құдықтар, кей жерлерде – сырттан келетін су.

Суды бұру. Орталықтандырылған кәріз желілері ірі қалаларда ғана жұмыс істейді.

Қазақстанның шығыс аймақтары Ресей мен Қытаймен шектеседі, сондықтан электр энергиясының экспорты жақсы дамыған.

Елді мекендер мен суық қыстардың арасындағы үлкен қашықтық жылумен жабдықтауға және желілерді жаңғыртуға жоғары сұранысты қамтамасыз етеді.

Өңір өнеркәсіптік дамыған, түсті металлургия, энергетика, машина жасау және электр энергиясын ірі тұтынушылардың бірі (Ертіс өзеніндегі су электр станциясы).

Электрмен қамтамасыз ету бойынша жеке су электр стансалары мен жылу электр стансаларының арқасында республика бойынша ең жақсы көрсеткіштердің біріне ие, бірақ электр желілерінің тозуы салдарынан ауылдарда жергілікті іркілістер бар.

Сумен қамтамасыз ету саласында Ертіс су ресурстарын мол қамтамасыз ететін орталық рөл атқарады, бірақ олардың таралуы біркелкі емес.

2023 жылдың басында қалалардағы жылу желілерінің ұзындығы 12,1 мың шақырым болды. Оның 6,7 мың шақырымы ауыстыруды қажет етеді. Орташа тозуы деңгейі 55%-ға жеткен. Қажетті инвестиция көлемі шамамен 2,2 трлн теңге.

Әкімдіктердің мәліметінше, 74 қалада 83 табиғи монополия субъектілері (ТБК) жылумен жабдықтау қызметін көрсетеді. Оның ішінде 61-і 10,2 мың км жылу желілері бар коммуналдық кәсіпорындар (тозуы – 52%) және 1,9 мың км жылу желілері бар 22 жеке субъектілері (тозуы – 70%).

Ұзындығы 4,3 мың км, 1,4 мың км ауыстыруды қажет ететін 45 қалада желілердің тозуы 50%-дан аз, 52 табиғи монополия субъектісі қызмет көрсетеді (мемлекеттік – 39, жеке – 13).

19 қалада желілер 50%-дан 70%-ға дейін тозған. Ұзындығы 5,9 мың км, 3,7 мың км желі ауыстыруды қажет етеді, оның ішінде 20-сы ТМС балансында (мемлекеттік – 15, жеке – 5).

Желілердің тозуы 7 қалада 70%-дан асады, ұзындығы 1,9 мың км, олар 7 субъектінің балансында (мемлекеттік – 4, жеке – 3), 1,6 мың км ауыстыруды қажет етеді.

Төрт нысанда («Риддер қаласы әкімдігінің «Водоканал» МКҚК, «Шемонаиха су арнасы» МКҚК, «Арқалық ЖЭК» МКҚК, «Рябинина Е.Ф.» ЖК) Риддер, Шемонаиха және Арқалық қалаларындағы желілердің ұзындығы 52 км, бұл желінің жұмысы стандартты қолдану мерзімінен асып түседі (25 жылдан астам).

Жылумен жабдықтауда Smart Metering, электр энергетикасында – Smart Grid, сумен жабдықтау және кәріз секторында Smart Water жүйесі енгізіледі.

Бұл мына мүмкіндіктерді береді:

• жылу, электр және су шығындарын барынша азайту және соның нәтижесінде қаржылық шығындарды азайту;
• басқару процестерін оңтайландыру және коммуналдық қызмет тиімділігін арттыру;
• өндірушілер мен қызмет көрсетушілердің тиімділігін арттыру;
• есепке алудың дұрыстығын арттыру және тұтынуға бақылауды жақсарту;
• сәтсіздіктер мен төтенше жағдайларға жедел әрекет ету;
• ұсынылатын қызметтердің сенімділігі мен сапасын айтарлықтай арттыру;
• шығыстарды бақылау мен есепке алудың дәлдігі мен тиімділігін арттыру.

• тозығы жеткен 1622 км желілерді ауыстыру және қайта жаңарту;
• энергетикалық объектілерді қосу және электр және жылу энергиясын өндіру үшін жаңа желілерді салу;

Бұл не береді?

• жылу желілерінің тозу деңгейін айтарлықтай төмендету;
• көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру;
• тасымалдау кезінде жылу шығынын азайту;
• республика бойынша жылумен қамтуды кеңейту;
• жүйенің тиімділігін арттыру үшін заманауи технологияларды (автоматты бақылау және басқару жүйелері) енгізетін болады;
• құбырларды төсеу үшін жаңа материалдарды пайдалану, бұл пайдалану шығындарын айтарлықтай азайтады.

Жылумен жабдықтау желілерін жаңартуды кейінге қалдыру салдары қалай болмақ?

• қымбат: жиі апаттардың болуы қосымша қаржылық шығындарға және әлеуметтік наразылықтың туындауына әкеледі;
• сенімсіз: жоғары жылу шығындары отын шығынын арттырады, бұл электр жүйесіне жүктемені арттырады;
• әділетсіз: ауылдық және шалғай аймақ ескірген желілерді қолданып отыра беруі мүмкін. Бұл бүкіл ел бойынша жылумен жабдықтаудың қолжетімділігі мен сапасының біркелкі болмауына әкеледі. Бұл әлеуметтік теңсіздікті арттырады және халық арасында наразылық тудыруы мүмкін;
• тиімсіз: ұлттық экологиялық тұрақтылық мақсаттарына қол жеткізуге қауіп төндіреді. Көміртегі шығарындыларын азайту және жалпы энергия тиімділігін арттыру мақсаттарына жетуді қиындатады.

Инфрақұрылымды дамыту ірі қалаларда (Астана, Алматы, Шымкент) және өнеркәсіптік аймақтарда (Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстары) шоғырланған.

Шалғайдағы, ауылдық және аз қоныстанған аудандарда (әсіресе батыс және оңтүстік өңірлерде) сапалы коммуналдық инфрақұрылымның тапшылығы байқалады.

Еліміздің бірқатар өңірлерінде сумен жабдықтау және су бұру нысандарының бір бөлігі толығымен жеке компаниялардың меншігінде. Мысалы, Шымкент пен Павлодарда. Мемлекеттік емес меншіктің қатысуымен аудан қалаларының су шаруашылығы кәсіпорындары құрылуда. Шымкентте бұл кәсіпорындардың 78%, Қарағандыда 49%, Павлодарда 20% құрайды.

20 мың адамға дейін халқы бар қалалар мен ауылдық округ орталықтарында сумен жабдықтау және су бұру жүйелерінің жұмысына бірінші кезекте жеке сумен жабдықтаушы ұйымдар жауапты.

Жеке меншігіндегі су шаруашылығы кәсіпорындары өз міндеттемелерін орындай алмаған мысалдар бар. Нәтижесінде сумен жабдықтау және су бұру нысандары коммуналдық меншікке қайтарылды.

• ескі құбырларды ауыстыру;
• қазіргі заманғы технологияларды пайдалана отырып, қолданыстағы тазарту құрылыстарын қайта құру;
• ағынды суларды тазартудың қажетті деңгейін қамтамасыз ету үшін қуаттарды кеңейту;
• қолданыстағы қуаттар артқан жүктемені көтере алмайтын аудандарда, әсіресе қарқынды дамып жатқан қалалар мен агломерацияларда жаңа су бұру және тазарту құрылыстарын салу;
• ағынды суларды тазартудың заманауи технологияларын қолдану тазарту;
• процестерінің тиімділігін айтарлықтай арттырады, қоршаған ортаға теріс әсерді азайтады және санитарлық жағдайды жақсартады;
• инновациялық шешімдерді біріктіру. Кәріз желілеріндегі ағынды суларды тазарту қондырғыларын басқару процестерін автоматтандыруды, экологиялық таза технологияларды енгізуді және оларды өңдеудің барлық кезеңдерінде ағынды сулардың сапасының мониторингін жақсартуды қамтиды. Бұл су бұру қондырғыларының сенімділігі мен қауіпсіздігін арттыруға, сондай-ақ пайдалану және жөндеу шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

Су бұру жоспарларын кейінге қалдыру немесе тоқтату салдары қалай болуы мүмкін:

• қымбат: дұрыс тазартылмаған ағынды сулар табиғи су қоймаларына түсуі мүмкін, бұл ауыз судың ластану және жұқпалы аурулардың таралу қаупін арттырады. Өзендердiң, көлдердiң және басқа да табиғи объектiлердiң ластануы ластану зардаптарын жоюға жұмсалатын шығындарға әкеп соғады;
• сенімсіз: тозған және ескірген кәріз жүйелерінің жұмысын жалғастыру құбырлардың жарылуы және тазарту құрылыстарының толып кетуі сияқты төтенше жағдайлардың көбеюіне әкеледі; тазарту қондырғыларының төмен тиімділігі елдегі экологиялық жағдайды одан әрі нашарлатады;
• әділетсіз: биоалуантүрліліктің және халықтың өмір сүру сапасының нашарлауы инфрақұрылымы заманауи талаптарға сәйкес келмейтін аймақтардағы әлеуметтік шиеленістің одан әрі өршуіне әкеледі. Бұл әсіресе ірі қалалар мен ағынды сулардың жоғары концентрациясы бар өнеркәсіп орталықтарына әсер етеді;
• тиімсіз: ағынды суларды тазарту және су бұру проблемалары қоршаған орта мен халықтың денсаулығының жай-күйіне тікелей байланысты және елдің имиджіне әсер етеді, әсіресе, шекаралас елдермен өзара әрекеттесу кезінде қолайсыздық тудырады.

МЭКС экономикалық және әлеуметтік әсерлерді қамтамасыз ете отырып, азаматтардың өміріне жан-жақты әсер етеді:

• Желілерді жаңарту және шығындарды азайту арқылы ұзақ мерзімді перспективада энергиямен жабдықтау және коммуналдық қызмет шығындарын азайту; 
• Жылумен жабдықтау, электрмен жабдықтау, сумен жабдықтау және су бұру сенімділігін арттыру;
• Үйлердегі жайлы жағдайлардың және санитария деңгейін арттырудың арқасында өмір сүру сапасын жақсарту; 
• Бизнестің тұрақты жұмысы, бұл қосымша жұмыс орындарын құруға және салық түсімдерін ұлғайтуға ынталандырады; 
• Коммуналдық қызмет көрсетуде апаттар мен үзілістер қаупін азайту;
• Таза суға қол жеткізу және заманауи технологияларды енгізу арқылы денсаулық пен экологияны жақсарту.

Қазақстандағы кәріздік тазарту құрылыстарының тозу дәрежесі 60 пайыздан асады, кейбір қалаларда тіпті 90 пайыздан асады. Ірі қалаларда канализациялық құрылыстар сонау өткен ғасырдың 50-70 жылдарында салынған. Сондықтан олардың тиімділігі өте төмен. Қолданылатын технологиялар мен жабдықтар бұрыннан ескірген.

Сумен жабдықтауда инфрақұрылымның 40%-ы тозған. Көптеген сумен жабдықтау желісінің қолданылып келе жатқанына 30 жылдан асқан. Кейбір өңірлерде сумен жабдықтау желілері мен құрылыстарының 50%-дан астамы әбден ескірген.

Қалаларда сумен жабдықтау қызметіне – 98,9%, ауылдарда – 96,6% қол жеткізіп отыр.

Қалалық 89 елді мекеннің 65 қаласы 100 пайыз орталықтандырылған сумен қамтамасыз етілген. 6256 ауылдың 5130-ы сумен қамтамасыз етілген. 9 облыстағы қала тұрғындары 100% сумен қамтамасыз етілген.

Ақмола облысындағы Нұра топтық су құбырының әбден тозуына байланысты 2023 жылы жергілікті деңгейде төтенше жағдай режимі жарияланды.

Тозған сумен жабдықтау желілері:

• судың ағып кетуіне және судың жоғалуына әкеледі;
• көрсетілетін қызметтердің сапасын төмендетеді;
• санитарлық нормалардың бұзылуына ықпал етеді;
• экологиялық жағдайды, әсіресе халық тығыз қоныстанған өңірлер мен өнеркәсіптік аймақтарда ахуал нашарлайды;
• ауыз су тапшылығына әкеледі;
• халықтың денсаулығына тікелей әсер ететін химиялық-биологиялық құрамы бойынша стандарттарды бұзу қаупі бар.

Сумен жабдықтау желілері мен сумен жабдықтау объектілерін ауқымды жаңғырту мыналарды қамтамасыз етеді:

• ескі және тозығы жеткен су құбырларын ауыстыру;
• су алу және тазарту құрылыстарын қайта құру;
• ауылдық елді мекендерде және шалғай аймақтарда жаңа су құбырларын салу;
• ауылдық елді мекендерде және шалғай аймақтарда жаңа су құбырларын салу;
• суды тазартудың заманауи технологияларын енгізу;
• сумен жабдықтауды басқару процестерін автоматтандыру;
• сумен жабдықтау желілерін салу үшін инновациялық материалдарды пайдалану, бұл ағып кетуді айтарлықтай азайтады және пайдалану тиімділігін арттырады;
• өзгерістерге жедел ден қоюға және экологиялық және санитарлық қауіптердің алдын алуға мүмкіндік беретін су сапасының мониторингі жүйесін жетілдіру.

Су бұру жоспарларын кейінге қалдыру немесе тоқтату салдары қалай болуы мүмкін:

• қымбат: дұрыс тазартылмаған ағынды сулар табиғи су қоймаларына түсуі мүмкін, бұл ауыз судың ластану және жұқпалы аурулардың таралу қаупін арттырады. Өзендердiң, көлдердiң және басқа да табиғи объектiлердiң ластануы ластану зардаптарын жоюға жұмсалатын шығындарға әкеп соғады;
• сенімсіз: тозған және ескірген кәріз жүйелерінің жұмысын жалғастыру құбырлардың жарылуы және тазарту құрылыстарының толып кетуі сияқты төтенше жағдайлардың көбеюіне әкеледі; тазарту қондырғыларының төмен тиімділігі елдегі экологиялық жағдайды одан әрі нашарлатады;
• әділетсіз: биоалуантүрліліктің және халықтың өмір сүру сапасының нашарлауы инфрақұрылымы заманауи талаптарға сәйкес келмейтін аймақтардағы әлеуметтік шиеленістің одан әрі өршуіне әкеледі. Бұл әсіресе ірі қалалар мен ағынды сулардың жоғары концентрациясы бар өнеркәсіп орталықтарына әсер етеді;
• тиімсіз: ағынды суларды тазарту және су бұру проблемалары қоршаған орта мен халықтың денсаулығының жай-күйіне тікелей байланысты және елдің имиджіне әсер етеді, әсіресе, шекаралас елдермен өзара әрекеттесу кезінде қолайсыздық тудырады.

Қазақстан Республикасындағы халықтың әлеуметтік осал топтарын әлеуметтік қолдау түрлеріне мыналар жатады:

• тұрғын үй көмегін көрсету;
• тұрғын үйді жалға алу үшін жалдау ақысының бір бөлігін субсидиялау;
• атаулы әлеуметтік көмек көрсету;
• қиын өмірлік жағдайға байланысты әлеуметтік көмек көрсету.

5 жыл ішінде 223,4 мың отбасына тұрғын үй көмегі төленді.

2024 жылдан бері 6196 аз қамтылған отбасы 140 миллион теңгеден астам соманы алды.

2023 жылдың желтоқсанында Индустрия және құрылыс министрлігі тұтынушылар үшін жаңа шығыс шегін белгіледі. Тұрғын үй көмегі коммуналдық шығындардың деңгейі отбасының орташа айлық жиынтық табысының 10 пайызынан асатын жағдайда төленеді.

Бұрын бұл көрсеткіш 2 пайыздан 20 пайызға дейін еді. Құжаттар коммуналдық төлемдерді қоспағанда, мемлекеттік деректер базасынан автоматты түрде жүктеледі.

Электрмен жабдықтау желілерінде орташа тозуы 76%-ды құраса, электр станцияларында негізгі жабдықтардың тозуы 56,8%-ға жетті, ал станциялардың үштен бірінен астамының тозуы 70-90%-ға жетті.

Тозудың ең жоғары деңгейі жылу электр станциялары мен мемлекеттік аудандық электр станцияларында байқалады, 14 электр станциясының тозуы 80%-дан жоғары, 21 электр станциясының тозуы 60-80% құрайды. Апаттардың көпшілігі 80%-дан астам тозуы бар зауыттарда болады.

Өңірлік электр желілері компанияларындағы (ӨЭК) да жағдай күрделі күйінде қалып отыр. 6 ӨЭК тозудың сыни деңгейінде (85-97%), ал тағы 6 кәсіпорында тозудың жоғары деңгейі (65-85%) бар, бұл апаттар мен электрмен жабдықтаудағы үзілістердің қаупін арттырады.

Электр желілерінің тиімділігі реактивті қуатты тұтынатын асинхронды электр қозғалтқыштары мен трансформаторлар арқылы төмендейді.

• Жабдықтардың физикалық және моральдық тозуы
• Көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станцияларының тиімділігі төмен
• Электр энергиясын тасымалдау кезіндегі жоғалтулар жекелеген аймақтарда 12-15%-ға жетеді
• Орталықтандыру және желінің төмен икемділігі
• Электр энергиясын мәжбүрлеп экспорттау

Қазақстан осыдан туындаған тапшылықты Ресейден жоғары бағамен электр энергиясын тасымалдау арқылы жабуға мәжбүр. Бұл электр энергиясын тұтынудың артуы, энергетикалық инфрақұрылымның тозуы және апаттылық деңгейінің жоғары болуына байланысты. Соның салдарынан тұтынушыларға электр энергиясын жеткізуде шектеулер туындап, тұрғындар мен кәсіпорындардың наразылығын тудырып отыр.

Энергетика министрлігінің мәліметінше, 2025 жылы Қазақстанда электр энергиясының тапшылығы 5,7 млрд кВт/сағ болады деп болжануда, бұл алдыңғы болжамнан 72,7%-ға жоғары. Электр энергиясын тұтыну 122,8 млрд кВт/сағ құрайды деп күтілуде, өндіріс 117,1 млрд кВт/сағ.

• тозған элементтерді қазіргі заманғы элементтермен ауыстыру;
• желілердің өткізу қабілетін арттыру және тұтынушыларды жоғары кернеу деңгейіне ауыстыру;
• электр станцияларын жаңарту;
• қолданыстағы қуат көздерінің тиімділігін арттыру;
• реактивті қуат мәселесін шешу. Компенсациялық құрылғылардың көмегімен реактивті қуатты өтеу тарату желілеріндегі ысыраптарды азайтуға және бүкіл энергетикалық жүйенің тиімділігін арттыруға көмектеседі;
• электрмен жабдықтау сапасын жақсартуға және тозу деңгейі жоғары желі учаскелеріне жүктемені азайтуға мүмкіндік беретін қосалқы станцияларды жаңарту;
• желілердің бір бөлігін кернеуі 10 киловольт болатын әуе электр желілеріне беру, бұл энергия шығынын азайтады және сенімділікті арттырады.

Электрмен жабдықтау жоспарларын кешіктірсе не болуы мүмкін?

• қымбат: реактивті қуаттағы проблемалар электрмен жабдықтау сапасының төмендеуіне, ысыраптардың артуына және пайдалану шығындарының өсуіне әкеледі;
• сенімсіз: апаттар мен технологиялық бұзылулардың көбеюі – әсіресе, қыс мезгілінде энергиямен қамтамасыз етудің тұрақтылығына кері әсер етуі мүмкін;
• әділетсіз: желінің шамадан тыс жүктелуі, электр қуатының жиі үзілу қаупі және бүкіл энергетикалық жүйенің жұмысындағы тұрақсыздық, бұл әлеуметтік наразылық тудыруы мүмкін;
• тиімсіз: жобаны жүзеге асырмау тұрақты даму және энергия тиімділігін арттыру саласындағы ұлттық мақсаттарға қол жеткізуді қиындатады.

Энергетикалық және коммуналдық желілерді жаңғырту жобалары жеке капитал мен шетелдік инвесторлар үшін төмен табыстылықпен сипатталады. Сондықтан инвестиция тарту тетіктерін әзірлеу маңызды, соның ішінде:

Негізі қаржыландыру көздері:

Энергетикалық және коммуналдық желілерді жаңарту жобалары жеке капитал мен шетелдік инвесторлар үшін аз табыс әкелетін жоба саналады. Сондықтан инвестиция тарту тетіктерін әзірлеу маңызды, соның ішінде:

1. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік (МЖӘ) – жеке инвестор нысанды салады немесе модернизациялайды, содан кейін көрсетілетін қызметтер үшін ақы немесе мемлекеттен өтемақы алу арқылы кіріс алады.
2. Концессиялар – объектіні қайта құруға/пайдалануға қаражатты инвестициялау бойынша міндеттемелермен жеке инвестордың басқаруына ұзақ мерзімді беру. Концессионер операциядан немесе мемлекеттен табыс алады.
3. "Тарифті инвестицияға айырбастау" механизмі. Энергетикалық немесе коммуналдық компанияларға нақты инвестициялық міндеттемелерге айырбас ретінде тарифтерді көтеруге рұқсат етіледі.
4. Мемлекттік тікелей инвестицилар мен субсидиялар.
5. Халықаралық қаржы институттары (ХҚИ).
6. "Жасыл" инвестициялық механизмдер жаңартылатын энергия жобаларында, энергия тиімділігін арттыруда және шығарындыларды азайтуда қолданылады.
7. Даму институттары.

Әр өңірдегі жағдай әр түрлі. Тарифтерді көтеру қажет болған жағдайда мүдделі мемлекеттік органдар қызмет көрсетушілерден егжей-тегжейлі есептеулерді қарайды.

Жалпы, саланы тұрақты қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін де, халық пен бизнестің мүдделерін қорғау үшін де тарифтік саясат әділ, теңгерімді және ынталандырушы болуы керек.

Тарифтік саясаттың негізгі мақсаттары:

• Сектордың инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету. Тариф инвестицияланған қаражатты қайтаруға және қайта инвестициялау үшін пайда алуға мүмкіндік беруі керек;
• Энергия тиімділігін және жаңғыртуды ынталандыру. Тарифтік құрылым кәсіпорындар мен тұтынушыларды шығынды азайтуға және тиімдірек технологияларға көшуге ынталандыруы керек.
• Әлеуметтік әділеттілік және халықтың осал топтарын қорғау. Субсидиялар, атаулы көмек және әлеуметтік тұтыну нормалары арқылы.
• Ашықтық және болжамдылық. Тұтынушылар мен инвесторлар тарифтердің неден тұратынын және олардың қалай өзгеретінін түсінуі керек.

Тарифтік саясатта не болмауы керек:

• желінің жоғары тозуы жағдайында тарифті жасанды шектеу (аварияларға әкеп соғады);
• кросс-субсидиялау (мысалы, халық аз төлесе, ал бизнес көп төлесе);
• тарифте ұзақ мерзімді инвестициялық компоненттің болмауы.

Ұлттық жоба Қазақстанның барлық аймақтарын қамтиды. Ол келесі салаларға әсер етеді:

• электрмен жабдықтау;
• жылумен қамтамасыз ету;
• сумен қамтамасыз ету
• суды бұру.

Электрмен жабдықтау желілерінде орташа тозу 76% болса, электр станцияларында негізгі жабдықтардың тозуы 56,8%-ға жетті, ал станциялардың үштен бірінен астамының тозуы 70-90% аралығында.

Жылумен жабдықтау секторы жылу энергиясын өндіруден тұтынуға дейін төмен тиімділікпен (қазандықтар үшін орта есеппен 75%, бүкіл жүйе бойынша 52%), жоғары шығарындылармен және жылу шығындарымен (жылуды тасымалдау және бөлу кезеңінде 18-42%) сипатталады.

Сумен жабдықтауда инфрақұрылымның тозуының орташа деңгейі 40% құрайды. Көптеген сумен жабдықтау желілерінің жұмысы 30 жылдан асқан. Кейбір өңірлерде су құбыры желілері мен сумен жабдықтау нысандарының тозуы 50 пайыздан асады.

Қазақстанның кәріздік тазарту құрылыстарының тозу дәрежесі 60 пайыздан асады, ал кейбір қалаларда тіпті 90 пайыздан асады. Ірі қалаларда тазарту құрылыстары өткен ғасырдың 50-70 жылдарында салынған.

Сондықтан олардың тиімділігі өте төмен. Қолданылатын технологиялар мен жабдықтар бұрыннан ескірген.

Осылайша, модернизация төрт бағыт бойынша да жүргізілетін болады.

• Париж климаттық келісімі (2015). Қазақстан парниктік газдар шығарындыларын азайту, жаңартылатын энергетиканы дамыту және энергия тиімділігін арттыру бойынша міндеттемелер алды. Энергетикалық инфрақұрылымды жаңғырту осы мақсаттарға жетудің негізгі құралы болып табылады.
• БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттары (ТДМ). ТДМ жаһандық міндеттерін іске асыру таза энергияға қол жеткізуді қамтамасыз етуді (ТДМ 7), тұрақты инфрақұрылымды дамытуды (ТДМ 9), климаттың өзгеруіне қарсы күресті (ТДМ 13) және коммуналдық қызметтердің сапасын арттыруды көздейді.
• Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) және өңірлік бастамалар. Интеграциялық ынтымақтастық шеңберінде қатысушы мемлекеттер техникалық стандарттарды үйлестіреді, энергетикалық инфрақұрылымды дамыту және инновациялық технологияларды енгізу бойынша бірлескен жобаларды іске асырады.

Электрмен жабдықтау

Қамтамасыз ету: жоғары — халықты 100% дерлік қамту.

Проблемалар: желілердің тозуы, әсіресе ауылдық жерлерде, шалғай ауылдардағы электрмен жабдықтаудағы үзілістер, елдің оңтүстігі мен батысының энергетикалық оқшаулануы.

Жылумен қамтамасыз ету

Қалалар (Астана, Алматы, т.б.) негізінен орталықтан жылу электр станциялары арқылы жылытылады.

Ауылдық жерлер: көбінесе - жеке жылыту (көмір, отын, газ).

Проблемалары: инфрақұрылымның ескіруі, жылумен жабдықтау жүйелерінің тиімсіздігі, жылу шығынының жоғары болуы.

Сумен қамтамасыз ету

Ірі қалаларда - орталықтандырылған, салыстырмалы түрде тұрақты сумен жабдықтау.

Ауылдық жерлерде — құдықтар, ұңғымалар, импорттық су.

Проблемалары: сумен қамтамасыз етілмеуі, су көздерінің ластануы, оңтүстік және батыс өңірлердегі ауыз судың тапшылығы.

Суды бұру (кәріз сулары)

Қалаларда – орталықтандырылған кәріз жүйелері (бірақ жиі ескірген).

Ауылдарда – шұңқырлар, септиктер.

Халықты орталықтандырылған су бұрумен қамту жалпы республика бойынша 50%-дан аз, әсіресе ауылдық жерлерде төмен.

Қалаларда орталықтандырылған кәріз жүйелері бар (бірақ жиі ескірген).

Ауылдарда қоқыс төгетін шұңқырлар мен септиктер бар.

Халықты орталықтандырылған кәрізбен қамту жалпы республика бойынша 50%-дан аз, әсіресе ауылдық жерлерде төмен.

Қызмет (халықты қамту):

• Электрмен жабдықтау ~100%
• Жылумен қамтамасыз ету ~70% (қалаларда)
• Сумен қамтамасыз ету ~90% (қалаларда), ~60% (ауылдарда)
• Суды бұру ~70% (қалаларда), ~15-20% (ауылдарда)